Η ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΗ ΑΞΙΟΠΡΕΠΟΥΣ ΒΙΟΤΗΣ
Άλκηστις Π. Ρόδη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Αστικού και Πολεοδομικού Σχεδιασμού
Ο Stephen Hawking, αναγνώρισε στην Παγκόσμια Έκθεση για την Αναπηρία, πόσο «τυχερός» ήταν διότι, αντίθετα με την πλειοψηφία των ατόμων με αναπηρία που αγωνίζονται για την καθημερινή επιβίωση, έζησε και εργάστηκε με «άνεση και αξιοπρέπεια» σε ένα περιβάλλον, ειδικά σχεδιασμένο για αυτόν (World Report on Disability, 2011). Το καθημερινό περιβάλλον -η κατοικία, ο χώρος εργασίας, ο δρόμος, η πλατεία, η γειτονιά- έχει τεράστιο αντίκτυπο, όπως υπονοεί ο Hawking, στην ποιότητα ζωής και την σωματική, ψυχολογική, συναισθηματική και κατάσταση των ΑμεΑ. Ο σχεδιασμός του χώρου, εσωτερικού και υπαίθριου, ιδιωτικού και κοινόχρηστου βάσει των αρχών της προσβασιμότητας είναι σχεδιασμός πεδίων αξιοπρέπειας.
Η αναπηρία είναι μία εξελισσόμενη έννοια. Μετατοπίσεις παρατηρούνται κατά την ιστορική εξέλιξή της στους ορισμούς, την ορολογία, την θέση των ατόμων με αναπηρία μέσα στην κοινωνία, κοκ. Η αναπηρία προκύπτει, εν μέρει, από την αναμέτρηση των υποκειμένων με τα εμπόδια του περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο ζουν η οποία αναστέλλει την πλήρη και αποτελεσματική συμμετοχή τους στην κοινωνία, σε ίση βάση με τους άλλους. Η αναμέτρηση με το δομημένο περιβάλλον δύναται να καθιστά το άτομο με αναπηρία ‘ικανό’ ή ‘μη ικανό’ να συμμετέχει ενεργά, αποτελεσματικά και ισότιμα στην κοινωνία επιτρέποντας ή αποτρέποντας, αντίστοιχα, τις ποικίλες δραστηριότητες του μέσα σε αυτό: Οι ράμπες και οι αυτόματα ανοιγόμενες πόρτες επιτρέπουν την πρόσβαση, ενώ τα σκαλοπάτια στις εισόδους των κτηρίων και οι περιστρεφόμενες πόρτες, ειδικά μικρών διαστάσεων, την αποτρέπουν. Οι σηματοδότες με οπτική/ηχητική σήμανση διευκολύνουν την διάβαση, ενώ τα πεζοδρόμια με κακοτεχνίες και εμπόδια αποτρέπουν την κίνηση. Τα κατάλληλα τοποθετημένα τραπεζοκαθίσματα επιτρέπουν την πρόσβαση του αμαξιδίου και ενσωματώνουν τον χρήστη του στην κοινότητα, ενώ οι στενοί διάδρομοι και οι πόρτες ενδεχομένως τον αποκλείουν.
Ο σχεδιασμός προσβάσιμων χώρων, ωστόσο, είναι σύνθετος και πολυπαραγοντικός. Η αποσπασματική επίλυση της προσπελασιμότητας για χρήστες με μία μόνο, συγκεκριμένη μορφή αναπηρίας μπορεί να οδηγεί σε χώρους, οι οποίοι είναι δυσλειτουργικοί ή ακόμα και απαγορευτικοί για όσους έχουν άλλα είδη αναπηρίας. Παράδειγμα: Η ορθογωνική διάταξη χώρων σε ένα κτήριο διευκολύνει την κίνηση και τον προσανατολισμό των ατόμων με προβλήματα όρασης. Περιορίζει, ωστόσο, και αλλοιώνει τους ήχους που διαχέονται μέσα σε αυτό, με αποτέλεσμα την μειωμένη αντίληψη του χώρου για τα άτομα με μειωμένη ακοή. Κατά συνέπεια, οι αποφάσεις και οι πρακτικές του σχεδιασμού πρέπει να λαμβάνουν υπόψιν την πολυμορφία του σώματος και την ποικιλία των ικανοτήτων, και να μην εστιάζονται σε μία μόνο μορφή αναπηρίας ή να περιορίζονται σε ένα μόνο πρότυπο σχεδιασμού. Ο σχεδιασμός πρέπει να γίνεται βάσει πολλαπλών κριτηρίων κινησιακής, ακουστικής, οπτικής και γνωστικής προσβασιμότητας και συνδυασμού ή επιλογής κατάλληλων προτύπων σχεδιασμού, ώστε να μην θίγεται η εγγενής αξιοπρέπεια των χρηστών με διαφορετικές ικανότητες και σωματότυπους.
Εικ. 1 Καταγραφή και συγκριτική ανάλυση ως προς την προσβασιμότητα των τεσσάρων δρόμων που περικλείουν οικοδομικό τετράγωνο. Υφιστάμενη κατάσταση
(πρώτη σειρά), ανάπλαση συμφωνα με την ελληνική νομοθεσία (δεύτερη σειρά) και με τα πρόσφατα διεθνή πρότυπα (τρίτη σειρά). Πηγή: Τσάκας, Νικόλαος, 2021, Urban Disability.Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της προσβασιμότητας στο αστικό περιβάλλον της Πάτρας, Ερευνητική Εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πανεπιστήμιο Πατρών, επιβέπουσα καθηγήτρια: Α. Ρόδη
Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε στην Ελλάδα.
Ο Δημοσθένης προσδιορίζει πρώτος την κίνηση στον δημόσιο χώρο ως πράξη και ως δικαίωμα άσκησης της αξιοπρέπειας στον λόγο του «Κατά Μειδίου» το 348 π.Χ., όπου περιγράφει την Αθήνα ως μια πόλη όπου κάθε πολίτης ή δούλος μπορεί να περπατά στον δρόμο χωρίς να προσβάλλεται η αξιοπρέπειά του.
Οι χωρικές συνθήκες που επικρατούν σήμερα στις πόλεις και τους οικισμούς μας έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τις αξίες που οραματίστηκε ο Αθηναίος ρήτορας. Θέτουν υλικά εμπόδια και συναισθηματικές δυσκολίες στα άτομα με αναπηρία και, σχεδόν, τα αποκλείουν από τη δημόσια σφαίρα. Πεζοδρόμια μικρού πλάτους με διάσπαρτα ποικίλα εμπόδια, ακόμα και στα κρισιμότερα για την κίνηση σημεία τους, ελαττωματικές επιστρώσεις και έλλειψη συντήρησης, ελεύθερη απορροή υδρορροών, δυσλειτουργική ή παράνομη στάθμευση είναι, μεταξύ άλλων, αιτίες που καθιστούν τους εξωτερικούς χώρους εχθρικούς ή και επικίνδυνους. Αλλά και οι εσωτερικοί χώροι των κτηρίων είναι συχνά αφιλόξενοι, δυσλειτουργικοί ή και καταπιεστικοί. Έχουν σκαλοπάτια στις εισόδους των κτηρίων, χαμηλών προδιαγραφών διαδρόμους, ασανσέρ και κοινόχρηστους χώρους, ώς και χώρους υγιεινής.
Η νομοθεσία αποσκοπεί στο να διασφαλίσει τις ελάχιστες προδιαγραφές, ώστε να μπορούν τα ΑμεΑ να εισέρχονται και να μετακινούνται στους δημόσιους, κλειστούς και ανοιχτούς χώρους. Σημαντική εξέλιξη ήταν η πρόσφατη σύσταση της Εθνικής Αρχής Προσβασιμότητας(Νόμος 4780/2021) για την παρακολούθηση των θεμάτων που σχετίζονται με το δικαίωμα πρόσβασης των ατόμων με αναπηρία και τη διαμόρφωση προτάσεων για τη χάραξη δημόσιων πολιτικών. Έχει υποτιμηθεί, όμως, η ανάγκη πρακτικών και εύκολα υλοποιήσιμων χωρικών λύσεων που δεν διαχωρίζουν, αποκλείουν ή απομονώνουν άτομα με διαφορετικές ικανότητες ή σωματότυπους. Η οικονομική κρίση δυσχέρανε περαιτέρω την κατάσταση εφόσον είχε ως συνέπεια την υποβάθμιση της χώρας στην 29η θέση σε σύνολο 35 κρατών της Ευρώπης όσον αφορά τη μέριμνα και την κοινωνική προστασία των ΑμεΑ (Eurostat, ESSPROS, 2017) και την αύξηση κατά 16 ποσοστιαίες μονάδες μεταξύ 2010-2017 του δείκτη κινδύνου φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού στα άτομα με σοβαρή αναπηρία.
Μία επιπλέον πρόκληση που θα αντιμετωπίσει η Ελλάδα, είναι η υιοθέτηση του ‘σχεδιασμού για δυναμική ποικιλομορφία’ που θα απευθύνεται στο διαρκώς αυξανόμενο ποσοστό των ηλικιωμένων Ελλήνων, των οποίων οι ανάγκες θα αλλάζουν συνεχώς με την ηλικία. Προβλέπεται ότι το 2050 ένας στους τρεις Έλληνες θα είναι άνω των 65 ετών. Η δημογραφική γήρανση προβλέπουμε ότι θα εντείνει τη ζήτηση χώρων που πληρούν τις προδιαγραφές προσβασιμότητας, έτσι ώστε τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας να συνεχίζουν να συμμετέχουν ενεργά στα κοινωνικά, οικονομικά, πολιτιστικά και πολιτικά δρώμενα. Ειδικότερα, υποστηρίζουμε ότι θα υπάρξει ανάγκη μετατροπής υφιστάμενων ή δημιουργίας νέων κατοικιών (με κατάλληλες διαστάσεις διαδρόμων, ανοιγμάτων, επίπλων κουζίνας και λουτρών) ώστε οι μεγαλύτερες ηλικίες του πληθυσμού να ζουν ανεξάρτητα, χωρίς να ιδρυματοποιούνται, και, όταν χρειάζεται, να μπορεί να τους παρέχεται ιατρική περίθαλψη στο κατάλληλα αναδιαμορφωμένο σπίτι τους.
Πέραν της προαγωγής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της κοινωνικής ενσωμάτωσης, πιστεύουμε ότι τόσο η ανάπλαση, όσο και η εξαρχής ανάπτυξη οικισμών και εγκαταστάσεων βάσει των αρχών της προσβασιμότητας, όχι μόνο θα παράσχουν ένα πιο άνετο και πιο ασφαλές περιβάλλον για όλους αλλά θα συντελέσουν σημαντικά στην ποιοτική αναβάθμιση και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της χώρας μας ως προς τον προσβάσιμο τουρισμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ευρώπη τα άτομα με κάποια μορφή αναπηρίας εκτιμώνται σε 135 εκατομμύρια (Π.Ο.Υ. 2015), εν μέρει λόγω και του αυξανόμενου ποσοστού ηλικιωμένων στο συνολικό πληθυσμό. Ειδικότερα, το ποσοστό του πληθυσμού άνω των 80 ετών αναμένεται να αυξηθεί από 5.9% που είναι σήμερα σε 14.6% έως το 2100 (EUROPOP2019).
Εικ. 2 Καταγραφή των μη ‘προσβάσιμων’ οδών (αριστερά) και τυπολογία οδών με σκαλοπάτια (δεξιά) στον οικισμό της Σύμης. Η καταγραφή καταδεικνύει το εύρος των αναγκαίων μετατροπών για την επίτευξη της προσβασιμότητας. Πηγή: Τόμου, Νιόβη, 2020, Ένας πιλοτικός προορισμός προσβάσιμος στα άτομα με αναπηρία, Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πανεπιστήμιο Πατρών, επιβλέπουσα καθηγήτρια: Α. Ρόδη
Χώροι που αποκλείουν. Ο ρόλος των μελετητών.
Όλα τα παραπάνω καθιστούν επιτακτική την υιοθέτηση του σχεδιασμού χωρίς εμπόδια, που θα ανταποκρίνεται στις ευαισθησίες και τις ανάγκες διαφορετικών χρηστών. Ωστόσο, οι επαγγελματίες του κατασκευαστικού τομέα (αρχιτέκτονες, αστικοί σχεδιαστές, μηχανικοί, κατασκευαστές, εργολάβοι κλπ.) άλλοτε διστάζουν να εφαρμόσουν τις αρχές προσβασιμότητας στα έργα τους κι άλλοτε αντιμετωπίζουν τους σχετικούς κανονισμούς με αδιαφορία ή ενόχληση. Για να δικαιολογήσουν την στάση τους, επικαλούνται ποικίλα επιχειρήματα. Μεταξύ αυτών συχνά προτάσσονται ζητήματα (ή προσχήματα) αισθητικής (π.χ. το κτήριο είναι αισθητικά καλύτερο χωρίς ράμπες ή χωρίς υλικά με ειδικές ιδιότητες) και προστασίας, ιδίως όταν πρόκειται για ιστορικά μνημεία ή προστατευόμενα κτήρια. Μια τέτοια αντίδραση είχαμε απέναντι στην πρόσφατη παρέμβαση στην Ακρόπολη. Οι διαδρομές και οι λοιπές υποδομές πέτυχαν την πλήρη και άνετη πρόσβαση των ΑμεΑ και των εμποδιζόμενων ατόμων στα μνημεία της. Χαρακτηρίστηκαν, ωστόσο, «τσιμέντωμα» από τους επιστήμονες εκείνους που αγνόησαν ή αποσιώπησαν την σημασία της αναβάθμισης για την ενσωμάτωση των ευπαθών ομάδων και την εξασφάλιση της εγγενούς αξιοπρέπειάς τους --αξία την οποία ακριβώς υπερασπιζόταν σθεναρά ο Δημοσθένης-- χωρίς παράλληλα να αντιπροτείνουν εναλλακτικές λύσεις, με αρτιότερα αισθητικά ή τεχνικά χαρακτηριστικά. Περιορίζονταν στην απόρριψη και τον αποκλεισμό.
Οι μηχανικοί, μελετητές και επιβλέποντες, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο τομέα, συνήθως στερούνται την αναγκαία κατάρτιση στον ‘προσβάσιμο σχεδιασμό’ γενικά και ειδικά, σε πεδία όπως ο ‘Καθολικός Σχεδιασμός’ και ο ‘Σχεδιασμός για Δυναμική Ποικιλομορφία’. Αυτό, μαζί με την εντελώς ανορθολογική και αντιαναπτυξιακή κατανομή των επαγγελματικών δικαιωμάτων (ΠΔ99/2018) έχουν ως αποτέλεσμα, αφενός να εφαρμόζουν τα νομοθετημένα, στοιχειώδη πρότυπα προσβασιμότητας χωρίς να υπερβαίνουν τις ελάχιστες προδιαγραφές και αφετέρου να αντιμετωπίζουν στερεοτυπικά τα άτομα με αναπηρίες και να σχεδιάζουν κυρίως για τα άτομα με αναπηρικό αμαξίδιο χωρίς να παρέχουν σχεδιαστικές λύσεις προσαρμοσμένες στις πολλές και διαφορετικές σωματικές ικανότητες και γνωστικές αντιλήψεις. Επιπλέον, εσφαλμένα θεωρούν ότι τα αρχιτεκτονικά και οικοδομικά στοιχεία που συμβάλλουν στον σχεδιασμό χωρίς εμπόδια όπως, για παράδειγμα, οι κεκλιμένες επιφάνειες, οι φαρδείς διάδρομοι και τα κατάλληλα υλικά επίστρωσης, αυξάνουν το κόστος και τη διάρκεια της κατασκευής χωρίς να αυξάνουν το κέρδος του κατασκευαστή.
Σε μεγάλο βαθμό ευθύνονται γι΄ αυτό και οι ακαδημαϊκές κοινότητες που αμελούν τη διερεύνηση ευρηματικών σχεδιαστικών λύσεων για τον πληθυσμό με αναπηρία και την κατάλληλη εκπαίδευση των φοιτητών. Όταν, πάλι το κάνουν, χρησιμοποιούν παιδαγωγικά και πειραματικά εργαλεία και τρόπους προσέγγισης όπως, για παράδειγμα, τη χρήση αναπηρικών αμαξιδίων και καλυπτρών οφθαλμών από υγιείς φοιτητές, ώστε αυτοί να κατανοήσουν τις ανάγκες των ΑΜΕΑ και να προβούν στον κατάλληλο σχεδιασμό. Ωστόσο, οι ‘μιμητικές’ αυτές προσεγγίσεις επικρίνονται για την υποβολή των φοιτητών σε κίνδυνο και για τα ανακριβή αποτελέσματά τους, και επιπλέον, θεωρούνται μειωτικές για τα άτομα με αναπηρία.
Εικ. 3 Συγκριτική ανάλυση προσβασιμότητας διαμερισμάτων τυπικού ορόφου ελληνικών πολυκατοικιών. Κατόψεις, συντακτικό χώρου, πεδία ισορατότητας και χώροι προσβάσιμοι με αναπηρικό αμαξίδιο. Πηγή: Rodi, Alcestis (2020), (De)signs for Dignity: Towards an Enabling Environment in Athens, Greece, Transactions of the Association of European Schools of Planning, Volume 4, Issue 1.
Κανονιστικές και σχεδιαστικές λύσεις για καθολικώς προσβάσιμα περιβάλλοντα στην Ελλάδα
Η έρευνά που διεξάγουμε στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών (ΤΑΜΠΠ) επικεντρώνεται, μεταξύ άλλων, στην ανάπλαση του οικιστικού περιβάλλοντος ως καθολικά προσβάσιμου. Διερευνά τον σχεδιασμό και την κατασκευή ιδιωτικών και δημόσιων κτηρίων, πλατειών, πάρκων, δρόμων και υποδομών που θα μπορούν να προσεγγίσουν και να χρησιμοποιήσουν με μειωμένη σωματική προσπάθεια άτομα κάθε ηλικίας, σωματικής διάπλασης και δύναμης και γνωστικής αντίληψης. Διερευνά και αξιολογεί εναλλακτικές λογικές αντιμετώπισης και σχεδιαστικές λύσεις που απαντούν στο ερώτημα: Πώς μπορούμε να (επανα)σχεδιάσουμε τις πόλεις και τους οικισμούς της Ελλάδας έτσι ώστε τα ΑμεΑ να έχουν δυνατότητα πλήρους και ενεργής συμμετοχής και να μην προσβάλλεται η εγγενής αξιοπρέπεια και αξία τους;
Προς αυτή την κατεύθυνση, θεωρούμε ότι η προσβασιμότητα πρέπει να υπερβαίνει κατ’ αρχήν τη διχοτόμηση του δομημένου περιβάλλοντος σε ιδιωτικό και δημόσιο, κλειστό ή ανοιχτό. Ως εκ τούτου, οι απαιτήσεις, άρα και οι κανονισμοί που κυρίως αφορούν δημόσια ή ειδικά κτήρια και δημόσιους χώρους χρειάζεται να διέπουν και τους ιδιωτικούς χώρους (π.χ. διαμερίσματα/ πολυκατοικίες). Η έρευνά μας στο ΤΑΜΠΠ εντοπίζει, αναλύει, αξιολογεί τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα χώρων ως προς την προσβασιμότητά τους και, στη συνέχεια, προτείνει κατευθυντήριες οδηγίες και σχεδιαστικές λύσεις σε όλες τις διαφορετικές απαιτητές κλίμακες- οικοδομική, αρχιτεκτονική, αστική και πολεοδομική-. Οι παρεμβάσεις αστικής ανάπλασης και ο σχεδιασμός νέων περιοχών, όπως διερευνώνται και προτείνονται από το ΤΑΜΠΠ, ευθυγραμμίζουν τις προτεραιότητες χωρικής ανάπτυξης με τις ανάγκες των συμπεριληπτικών κοινοτήτων, χωρίς επ ουδενί να τις εκλαμβάνουν ως περιορισμό στον σχεδιασμό.
Πέρα από τις κανονιστικές προδιαγραφές προσβασιμότητας ως συμμόρφωση στην νομοθεσία ή ως προϋπόθεση για την χρηματοδότηση έργων, επιδιώκουμε μέσω της έρευνάς μας έναν δημιουργικό, προσβάσιμο σχεδιασμό, ο οποίος βρίσκει ‘out of the box’ λύσεις ή ‘εύλογες προσαρμογές’ για την ικανοποίηση εξειδικευμένων ατομικών αναγκών και επιθυμιών εμποδιζόμενων ατόμων. Βασικό χαρακτηριστικό τους είναι να παραμένουν ελκυστικές και ανταγωνιστικές στην αγορά των ακινήτων
(διαμερισμάτων, πολυκατοικιών, γραφείων, χώρων εστίασης κ.α.) και την κατασκευή του δημόσιου χώρου (πεζοδρόμια, πλατείες, πάρκα , δημόσια κτήρια και υπηρεσίες, κ.α.). Αυτές οι σχεδιαστικές προτάσεις ξεπερνούν το δίλημμα της αισθητικής ή του κόστους έναντι της λειτουργικότητας και μπορούν να υιοθετηθούν από την τοπική αυτοδιοίκηση, τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικών, τους αρχιτέκτονες και τους πολεοδόμους, καθώς και τους κατασκευαστές και τους ιδιοκτήτες κατοικιών για επεμβάσεις σε υφιστάμενους χώρους ή κατά τη δημιουργία νέων. Σε αυτό το πλαίσιο, εισάγουμε μια προσέγγιση που συνδυάζει τις καινοτόμες αρχές καθολικού σχεδιασμού με τις πρότυπες πρακτικές της αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας. Στόχος μας είναι οι οικισμοί της Ελλάδας να μπορούν να μετασχηματιστούν σε προσβάσιμα περιβάλλοντα που προάγουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αναβαθμισμένα τόσο λειτουργικά, όσο και αισθητικά. Μία τέτοια αλλαγή θα είχε σημαντικές βελτιώσεις στην εικόνα τους, την επίδοσή τους, το branding τους ως ‘προσβάσιμων πόλεων/οικισμών’ και κατά συνέπεια στην ελκυστικότητά τους ως τόπων διαμονής ή τουριστικών προορισμών.
Υποστηρίζουμε ότι ο ‘προσβάσιμος σχεδιασμός’ πρέπει να αναπτύσσεται και να εφαρμόζεται ταυτόχρονα με τον ‘έξυπνο σχεδιασμό’, με τις έξυπνες τεχνολογίες να λειτουργούν συνδυαστικά με τον δομημένο χώρο. Τα έξυπνα γυαλιά οράσεως, για παράδειγμα, βοηθούν τους πολίτες με μειωμένη όραση να περιηγηθούν με ασφάλεια στον φυσικό χώρο. Ταυτόχρονα, όμως, οι δήμοι χρειάζεται να προβούν στις κατάλληλες σχεδιαστικές παρεμβάσεις, ώστε ο δημόσιος χώρος να είναι συμβατός με τις βοηθητικές ‘έξυπνες’ τεχνολογίες.
Εάν και δεν υιοθετούμε ντετερμινιστικές παραδοχές που θεωρούν ότι ο σχεδιασμός του δομημένου περιβάλλοντος μπορεί από μόνος του να υπερβεί την έλλειψη κινησιακών, αισθητηριακών ή γνωστικών ικανοτήτων, παρατηρούμε ωστόσο, ότι ο προσβάσιμος σχεδιασμός έως σήμερα λανθασμένα βασίζεται ή προσαρμόζεται στον χώρο όπως αυτός έχει σχεδιαστεί για τον ‘μέσο’ άνθρωπο. Κάτι ανάλογο συνέβαινε για όλα τα συστήματα αλφαβήτου για ‘τυφλούς’ --τα οποία βασίζονταν στο γραμματικό αλφάβητο, φτιαγμένο για ανθρώπους με όραση-- εωσότου ο Louis Braille (Λουί Μπράιγ) εισαγάγει τον ομώνυμο κώδικα. Υποστηρίζουμε ότι δεν έχει ακόμα εφευρεθεί ένα ανάλογο χωρικό σύστημα και το αναζητούμε.
Εικ. 4 Σχεδιαστικές προτάσεις για αναβάθμιση πεζοδρομίων σε προσβάσιμα βάσει της ελληνικής νομοθεσίας και των διεθνή προτύπων. Πηγή: Τσάκας, Νικόλαος, 2021, Urban Disability.Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της προσβασιμότητας στο αστικό περιβάλλον της Πάτρας, Ερευνητική Εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων,
Πανεπιστήμιο Πατρών, επιβέπουσα καθηγήτρια: Α. Ρόδη
Εικ. 5 Εισαγωγή στοιχείων προσβασιμότητας σε διατηρητέο κτήριο σανατορίου στο Πήλιο. Πηγή: Γρηγοράκος, Χρ. , 2019, Ευ ζήν και Φυσική Αποκατάσταση: Η αναβίωση σανατορίου στο Πήλιο, Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πανεπιστήμιο Πατρών, επιβλέπουσα καθηγήτρια: Α. Ρόδη
Βιβλιογραφία
Guffey, Elizabeth (2018) Designing Disability: Symbols, Space, and Society. London, UK; New York, NY, USA: Bloomsbury Academic.
Hamraie, Aimi (2017) Building Access: Universal Design and the Politics of Disability. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Hall, Peter and Robert Imrie (2001) Inclusive Design: Designing and Developing Αccessible Εnvironments. New York, NY: Spon Press.
Rodi, Alcestis (2020), (De)signs for Dignity:Towards an Enabling Environment in Athens, Greece, Transactions of the Association of European Schools of Planning, Volume 4, Issue 1.
